Opgraving aan het Regulierenplein te Tongeren

Naar aanleiding van de bouw van een appartementsblok met ondergrondse garage voerde ARON bvba tussen juni en november 2016 een opgraving uit aan het Regulierenplein te Tongeren, in opdracht van Woonzo cvba. Het onderzoeksgebied bevindt zich binnen de 2de-eeuwse stadsmuur rond Romeins Tongeren, en is vermoedelijk nog net binnen de 4de-eeuwse wal gelegen, die waarschijnlijk ter hoogte van het Regulierenplein liep (fig. 1).

De oppervlakte van het onderzoeksgebied bedroeg ongeveer 380 m². Aan noordelijke zijde van de werkput werden zes opgravingsvlakken aangelegd (fig. 2), waarbij de vaste leembodem werd bereikt. Aan de zuidelijke zijde was dit niet het geval, dus werden hier nog twee bijkomende vlakken aangelegd. Er mocht echter niet dieper worden opgegraven dan de maximale diepte waarop het bodemarchief door de infrastructuurwerken zou worden verstoord, tevens ook het niveau tot waarop berlinerwanden werden gezet. Diepere sporen zoals beer- en waterputten konden hierdoor niet worden opgegraven.

In het onderzoeksgebied werden sporen gaande van de Romeinse periode tot de moderne tijd aangetroffen. Er werden bijna 400 sporen geregistreerd en meer dan 3300 vondsten ingezameld. De aangetroffen sporen kunnen in enkele grote periodes onderverdeeld worden:

De oudste Romeinse sporen (vóór 70 n. Chr.)

De oudste opgegraven sporen gaan terug op de vroeg-Romeinse periode. Deze sporen dateren dus van vóór de brand bij de Batavenopstand die grote delen van Tongeren in de as legde. Deze oudste sporen bestonden uit enkele paalkuilen en kuilen die in de leembodem waren uitgegraven. Omwille van de vele recentere verstoringen en de erg beperkte oppervlakte van het onderzoeksgebied, konden hier echter geen structuren in herkend worden.

Bij het ingezamelde aardewerk van de opgraving was er zo goed als geen materiaal dat als vroeg-Romeins te dateren is. Bij de munten waren wel enkele heel vroege exemplaren aanwezig. Er werden vier munten ingezameld uit de periode van de stichting van Tongeren (ca. 10 v.Chr.), of zelfs nog van enkele decennia daarvóór. Met uitzondering van één exemplaar komen al deze munten echter uit midden-Romeinse contexten, en zijn ze dus verspit of van elders afkomstig en nog een tijdlang in gebruik geweest voor ze in hier terecht kwamen. Alle munten zijn sterk afgesleten en dus lang in omloop geweest.

De midden-Romeinse periode (70-275 n. Chr.)

In het noorden van de site waren deze sporen afgedekt door een bleekgrijze laag, mogelijk een oud loopniveau, die op basis van de vondsten in de eerste helft van midden-Romeinse periode (70 tot 150 n. Chr.) te dateren is. In deze laag werd een opmerkelijke vondst aangetroffen, een erg goed bewaard nagenoeg vierkant loden plaatje met inscripties in het Grieks en het Latijn en een afbeelding van een gebouw. Dit is een zogenaamd vervloekingstablet (tabula defixionum). Dergelijke tabletten werden in de oudheid gebruikt om goden en geesten te aanroepen om degene waarop het tablet betrekking had tot iets te dwingen of er onheil over af te roepen. Op het plaatje uit Tongeren worden onder andere enkele Griekse namen van goden vermeld, maar ook de naam van degene waarop het plaatje betrekking heeft: C. (Gaius) Iulius Viator, zoon van Ingenua. Dergelijke plaatjes werden al vrij vaak aangetroffen in het buitenland, maar nog nooit in Vlaanderen. Er werden twee ijzeren nagels door het plaatje geslagen, dus het moet oorspronkelijk ergens op vastgemaakt zijn geweest. Vaak werden ze op graven bevestigd, of op (water)putten bij tempels. In dit geval is de oorspronkelijke context van het plaatje echter niet meer te achterhalen, het moet van zijn oorspronkelijke drager verwijderd zijn, en vervolgens zijn weggegooid. Het vervloekingstablet werd gereinigd en geconserveerd door Natalie Cleeren Archeologische Conservatie. Na de reiniging werd een scan genomen met een Portable Light Dome door Hendrik Hameeuw (KUL), zodat de teksten en afbeeldingen duidelijker zichtbaar werden. De afbeeldingen en de teksten op het plaatje worden momenteel verder bestudeerd door specialisten.[1] Analyse van het lood wees uit dat het afkomstig is uit de Eifel.[2]

Vanaf de midden-Romeinse periode (na 70 n. Chr.) deed de steenbouw zijn intrede in Romeins Tongeren. In het onderzoeksgebied was dit niet anders, ook hier werden restanten van muren en funderingen van steenbouw woningen aangetroffen.

In noordoost-zuidwestelijke richting liep een uitbraakspoor dwars door de site. De breedte van dit uitbraakspoor laat vermoeden dat het hier om een erg massieve fundering ging. Het niveau van de natuurlijke bodem aan noordelijke zijde van het terrein was bovendien bijna een halve meter hoger gelegen dan in het zuiden. De uitgebroken fundering werd daarom geïnterpreteerd als een massieve terrasmuur die het terrein in terrassen verdeelde om een aanzienlijk niveauverschil op een oorspronkelijk hellend terrein weg te werken. Zowel ten noorden als ten zuiden van deze terrasmuur werden funderingen aangetroffen van steenbouw stadswoningen.

De funderingen in het zuiden van het terrein lopen parallel met de terrasmuur, maar sluiten er niet op aan, waaruit we zouden kunnen besluiten dat deze vermoedelijk geen deel uitmaakten van het gebouw dat ten noorden van de terrasmuur gelegen was, en dat het om twee verschillende stadswoningen gaat, al is dit niet met zekerheid te zeggen. Het is aan de hand van deze schaarse resten onmogelijk nog uit te maken om welk gebouwtype het gaat en of het om volledig in steen opgebouwde muren gaat dan wel om stenen sokkelmuurtjes voor een houtlemen bovenbouw. In de zuidwestelijke hoek van het terrein was nog een restant van de ondervloer van een vertrek met vloerverwarming (hypocaustum) bewaard. In het noorden van de werkput was er een open binnenplaats. Op basis van de vondsten die in oudere lagen werden aangetroffen, zouden de gebouwen, zowel ten noorden als ten zuiden van de terrasmuur, pas na het midden van de 2de eeuw n. Chr. moeten opgetrokken zijn. Plaatselijk doorsneden de funderingen echter nog restanten van lemen vloerpakketten, die moeten behoord hebben tot een oudere midden-Romeinse fase, waarin dan vermoedelijk nog een tijdlang houten gebouwen op het terrein stonden.

De laat-Romeinse periode (276-406 n. Chr.)

Gezien dit deel van de stad nog net binnen de 4de-eeuwse stadswal was gelegen, is het mogelijk dat de gebouwen die hier stonden ook tot in de 4de eeuw zijn blijven voortbestaan. Recent werd bij de opgravingen door Aron bvba aan de Vermeulenstraat (fase 4) hetzelfde fenomeen vastgesteld. Het is echter moeilijk om uit te maken of het terrein in de laat-Romeinse periode effectief nog bewoond werd, omdat deze niveaus sterk vergraven zijn. Er werd alleszins een kuil met een duidelijk laat-Romeinse vulling opgegraven en er werden bijna 400 laat-Romeinse munten ingezameld op een toch relatief kleine oppervlakte. Dit betekent uiteraard nog niet dat deze sector toen effectief nog bewoond werd.

De middeleeuwse en postmiddeleeuwse periode

Vroeg- of volmiddeleeuwse sporen of vondsten werden op deze site niet vastgesteld. Vermoedelijk werd het terrein pas terug bewoond na de bouw van de 13de-eeuwse stadsmuur. De romeinse sporen werden afgedekt en doorsneden door een groot aantal laat- en postmiddeleeuwse tot 20ste-eeuwse sporen, die de Romeinse site plaatselijk zwaar hebben verstoord. Het betreft een waterput, beerputten, kuilen en middeleleeuwse puinpakketten die in Romeinse contexten zijn nagezakt. Vanaf de zestiende eeuw waren er zeker huizen aan deze zijde van het Regulierenplein gelegen.[3] De laat- en postmiddeleeuwse sporen die op de site werden vastgesteld, moeten met deze bewoning te relateren zijn.

.

[1] Alain Delattre en Alain Martin (ULB) – Georges en Marie-Thérèse Raepsaet-Charlier - Roxanne Bélanger-Sarrazin. Zie ook artikel p. – van deze jaargang

[2] Met dank aan Georges Raepsaet.

[3] Met dank aan Steven Vandewal, stadsarchivaris Tongeren.